Somborsko pevačko društvo

SOMBORSKO PEVAČKO DRUŠTVO

je osnovano 1870, mada su koreni horskog pevanja u Somboru znatno dublji jer je ovde bilo i drugih horskih družina, mahom po nacionalnom određenju, ali su sve bile kratkog veka. Društvo je ostavilo dubok trag u kulturnoj baštini grada: na pevačkoj utakmici u Beogradu 1907. osvojili su prvo mesto i orden sv. Save V stepena. Međutim, godinama pre Velikog rata Društvo je ostvarivalo znatno širu misiju: u Somboru je 25. decembra 1910. osnovan „Savez srpskih pevačkih društava", sa 47 družina iz cele carevine. U ovom Domu je bila uprava, održavali se „redovni i svečani glavni skupovi" i izdavalo zvanično glasilo „Gusle". Danas ovu tradiciju nastavlja MOH „Iuventus cantat", o kojem je glas prešao granice naše zemlje.Somborsko pevačko društvo je organizovalo „Srpsku pevačku slavu", prvu i jedinu utakmicu horskih družina u Austrougarskoj, koja je 7-9 juna 1914. održana u Somboru, u samo predvečerje Velikog rata, uz učešće 23 hora iz svih krajeva carevine i dva gostujuća iz Beograda: „Stanković" i „Obilić". Bio je to ne samo nezaboravan kulturni nego i nacionalni događaj za Srbe širom Austrougarske. Za tu priliku je izdata i knjižica „VOĐ ZA PRVU SLAVU SRBA PEVAČA U SOMBORU" u čijem je Kućevnom redu pisalo: „Svaki pevač i pevačica, odnosno, prijavljeni član, ima stan i poslugu besplatno".

U ovome Domu je, u okrilju Somborskog pevačkog društva, 1921. godine osnovana „Niža muzička škola" koja će ovde opstati sve do posle Drugog svetskog rata, kada prelazi u današnju zgradu i postaje „Osnovna muzička škola", koja 2008. prerasta na srednjoškolski nivo zajedničkog imena „ Muzička škola Petar Konjović".

Preparandija

PREPARANDIJA

Završivši filozofiju i pedagogiju u Beču, mladi Somborac Avram Mrazović (1756-1826) u Somboru 1. maja 1778. zasniva „Normu", tromesečni tečaj za stručno uzdizanje srpskih učitelja. Vremenom je ona doživela mnoge promene i destinacije: napustivši mesto svoga nastanka „Norma" prelazi u Sent Andreju gde postaje i u Sombor se vraća 1816. kao prva Srpska učiteljska škola, ostavši u njemu do danas. Kada je, krajem 19. veka, postala tesna za narasli broj učenika, Patrijarh Branković 1895. gradi ovu zgradu za muške polaznike Preparandije, kako je Somborci tada, a i danas nazivaju. O tome svedoči sam ktitor na zidu ulaznog hola i posvetom na podnožju kupole: „Georgije Branković patrijarh narodu srpskom. Danas je ovde muzej Škole i stalne postavke dela somborskih slikara Save Stojkova, Pavla Blesića i Zorana Stošića-Vranjskog.

Bioskop Ernesta Bošnjaka

Deceniju nakon istorijske filmske projekcije braće Limijer, Luja i Ogista, kojom oni 28. decembra 1895. svet uvode u uzbuđujuću eru sedme umetnosti, čarolija čudesne celuloidne trake već osvaja i Somborce; u pozorišnom zdanju, poznatijim kafanama, a grade se i namenski prostori. Početkom Velikog rata, na Glavnom sokaku, Gašpar Trelč gradi „Narodni bioskop" koji će vremenom postati vodeći u gradu. Prepoznatljiv je i danas po dva lava koji će, priča kazuje, u Drugom ratu olakšati logoraške muke jednom Somborcu. Naime na prijemu u logor, rekavši da je iz Sombora, prisutni oficir ga upita po čemu je poznat taj bioskop. Kad on reče „po lavovima", stekao je njegovu naklonost i, svakako, sebi olakšao logoraške dane. Poslednje decenije minula veka bioskop je prestao sa radom, da bi srećom ponovo proradio pod imenom „Ernest Bošnjak" 

Palata Đure Nikolića

Palata Đure Nikolića

i danas jedna od najlepših somborskih građevina, pripadala je Đuri Nikoliću, rođenom u Somboru 1859. godine. Završivši ovde Gimnaziju, a prava u Pešti, ceo radni vek je proveo u važnim gradskim i županijskim službama: bio je veliki kapetan policije grada, potom glavni advokat Sombora i Bačbodroške županije, a za revnost u službi je dobio i zvanje ugarskog  kraljevskog savetnika. Nakon Velikog rata, uglavnom se bavio advokaturom, a bio je i gradonačelnik Sombora. Aktivno je učestvao u društvenom životu grada; kao predsednik Gradskog advokatskog udruženja, Somborske štedionice, i Dobrovoljnog vatrogasnog društva 1925. i 1928, te u više navrata odbornik, a 1913. i upravitelj Srpske čitaonice u Somboru. Izvršivši samoubistvo, skončao je 1935. godine.

Muzička škola

Muzička škola „Petar Konjović"

je osnovana 1921. godine u okrilju Somborskog pevačkog društva, a dozvolu za otvaranje potpisuje, u ime Ministarstva prosvete Kraljevine SHS, Načelnik unutrašnjeg odeljenja Branislav Nušić. No, ima zapisa koji početak rada na organizovanom muzičkom obrazovanju smeštaju u drugu polovinu 19. veka, čemu je prethodilo bogato nasleđe Somborca Jožefa Šlezingera i Knjaževske muzičke bande iz Miloševog vremena, koja je u Srbiju uvela građanski muzički život, i nešto kasnije porodice Rab, prodavaca i graditelja muzičkih instrumenata. No, bilo kako bilo, Škola je od osnivanja, pa sve do naših vremena, prolazila kroz teška iskušenja, da bi konačno, preko niže i osnovne, izrasla u Srednju muzičku školu „Petar Konjović", čime Somborci čuvaju uspomenu na velikog sugrađanina i utemeljivača operskog stvaralaštva u Srba.                                                                                                              

Pored dobrih nastavnika i darovitih učenika, za visok ugled koji Muzička škola uživa u krugovima i među poklonicima muzičkog stvaralaštva, posebne zasluge pripadaju dvojici izuzetnih direktora koji su je predvodili. Dr Ljudevit Kiš, rođen u Somboru 1900, odmah po povratku sa studija se uključio u muzički život grada, predvodeći Školu od 1926. do 1939. godine. Sa svojim bratom Jovanom, darovitim orguljašem i dirigentom, je sa 130 horista pripremio i upriličio prvo izvođenje zahtevnog Mocartovog „Rekvijema", na prostorima tadanje Jugoslavije. Dragoslav Mitrović, rođen u Aleksincu 1922, i kao direktor i dobar dirigent, na širem planu je afirmisao Školu i njezinu misiju širenja muzičke kulture stalnim povećanjem broja učenika, a isto tako je 1948. formiravši i Društvo prijatelja muzike i Simfonijski orkestar,  značajno unapredio spektar kulturne ponude našeg grada. Stoga je stota godišnjica postojanja Škole 2011. obeležena sloganom „Muzika dostupna svima". 

Kuća Bene Čihaša

Gradonačelnik Čihaš Bene je ovu lepu prizemnu zgradu podigao kao svoj porodični dom.

Rođen u Doroslovu 1853, po završetku studija prava, od županijskog činovnika, brzo je napredovao do gradskog pravobranioca. Kao gradonačelnik, iako grudobolni bolesnik, umro je 1893, ostavio je dubok trag u povesnici grada. Počeo je popločavanjem ulica i nasipanjem najnižih delova grada kao i nekih korita reke „Mostonga", a vrhunac mu je ozelenjavanje gotovo svih slobodnih prostora, pretvorivši prašnjavu palanku u grad parkova i zelenila. U svoju viziju je uključio i sugrađane, dajući im po sniženim cenama sadni materijal. Ustanovivši finansijsku upravu 1889. i kupivši od države pravo merenja alkohola, pojačao je budžet grada i obezbedio izdržavanje Trgovačke akademije, a dovršivši kaldrmisanje uvodi konjski omnibus od hotela do Štranda i potom do Apatina. 

Konjovićeva palata

Konjovićeva palata

Brojna i svakako jedna od najznačajnijih somborskih porodica Konjović, na ove prostore se doselila u Velikoj seobi Srba pod Čarnojevićem 1690, čiji je rodonačelnik sveštenik Jovan umro 1730. o čemu svedoči spomen-ploča na Crkvi sv. Đorđa. Bilo je u toj porodici sveštenika, inženjera, oficira, poslanika ugarskog parlamenta, gradonačelnika, advokata... od kojih je daleki potomak dr David Konjović, advokat, poslanik i gradonačelnik somborski podigao ovo zdanje 1912. David je imao tri sina; oficira Justina, advokata Fedora i slikara evropskog ugleda Milana, rođenog 1898. Ovaj potonji je ovde, sa manjim prekidima, živeo nakon povratka iz Pariza 1932. sve do smrti 1993. vezujući životni i slikarski opus za rodni grad, njegove ljude i podneblje, predstavljajući ih širom sveta na brojnim izložbama, a najpotpunije u Galeriji „Milan Konjović".

Gimnazija

Gimnazija „Veljko Petrović"

Na mestu gde je danas Gimnazija, po prvi put je 1781. podignuta i useljena jedna obrazovna ustanova; Latinska gramatikalna škola, koja je već nakon 5 godina ukinuta, kada ovde dolazi Narodna trivijalna škola, a 1830. i šestorazredna gimnazija. Niža realna gimnazija na nemačkom i srpskom je tu od 1853, a 1869. je i tada od grada osnovana Varoška gimnazija na srpskom i mađarskom jeziku koja 1872. prerasta u Državnu somborsku gimnaziju, koja će u novu zgradu, sa fiskulturnom salom, useliti 1886. i sve do kraja Velikog rata raditi samo na mađarskom jeziku. Po oslobođenju, škola 1919. radi na srpskom i mađarskom, a od 1923. samo na srpskom jeziku. Škola je od 1930. Državna realna gimnazija, dok njezina zgrada dobija drugi sprat 1939/40. Od 1967. škola nosi ime svog učenika velikog pesnika i pripovedača Veljka Petrovića.

Gimnazija „Veljko Petrović" je među najznačajnijim ne samo somborskim prosvetnim ustanovama. Visokom ugledu koji ona uživa doprineli su njezini veliki profesori, i đaci koji su je oplemenili; Ede Margalić, direktor, Veljko Petrović, pesnik i pripovedač, Aleksandar-Šana Demetrović, prof. fiskulture, Jovan-Joca Lalošević, advokat i političar, Milan Konjović, slikar, Geza Barci, mađ. lingvista i etnolog, Mladen Leskovac, književni istoričar, Sima Ćirković, istoričar, vladika Irinej Bulović, episkop, Marija Kalčan, prof. fizike i njezini učenici, potonji akademici Gaja Alaga, Bogdan Maglić, Stevan Koički, Tihomir Novakov, Ivan Gutman... Naravno, ovaj krajnje sažet imenoslov velikana srpske i mađarske nauke, književnosti i umetnosti koji su se kroz vreme stekli u ovoj školi i ostavili neizbrisive tragove u njezinoj povesnici, samo još više pojačava našu bojazan da smo se o mnoge, nenamerno ih nepomenuvši, ogrešili. 

Bioskop Arena

Bioskop „Arena", poznatiji kao „Zvezda bioskop"

Prvi objekat u Somboru podignut isključivo za te namene 1912, delo je dvojice somborskih vizionara, koji su shvatili epohalni značaj tek nastajale filmske umetnosti. Ernest Bošnjak, pionir vojvođanske kinematografije, snimatelj koji je prvi u nas primenio tehniku „švek", reditelj i producent, štampar, izdavač i urednik brojnih listova u Somboru, večiti sanjar da „od Sombora Holivud načini". Karlo Cviršic, najzaslužniji za elektrifikaciju Sombora i brojnih mesta u Bačkoj, prvih decenija prošlog veka, među prvima je u gradu imao električarsku radnju, prodavao radio-aparate, automobile, bio zastupnik uglednih domaćih i ino firmi toga vremena, a tridesetih godina minula veka uspeva da nagovori Švajcarca Dutlija da izgradi Mlekaru, današnji „Somboled".

Srpska čitaonica

Srpska čitaonica „Laza Kostić"

je kao druga u vascelom srpstvu osnovana 24.03.1845. od 72 zasnovatelja, ali i jedina koja je za svoje potrebe sagradila dom 13.12.1882. Iz niza njenih uglednika, izdvojili smo dvojicu: prvog i najkraće trajućeg predsednika protu Avrama Maksimovića, znalca jezika, od 1829. do 1845. katihetu Preparandije, pisca prve knjige o pčelarstvu u Srba, Novi pčelar, 1810. i niza drugih, poput „Travnika serbskog" leksikona biljaka, koje su, takođe, prethodile mnogim sličnim delima u Srba. I, svakako, u članstvu  najznamenitijeg Lazu Kostića, doktora prava, književnika, publicistu, filozofa, političara, diplomatu... koji je Čitaonicu vodio od 1901. do smrti 1910. godine, nakon koje ona godinu dana, u znak pijeteta, nije birala novog predsednika.