CRKVA SV.JOVANA PRETEČE

CRKVA SV. JOVANA PRETEČE
„Mala crkva", kako je Somborci nazivaju, nalazi se na prostoru na kojem su odvajka bile bogomolje: prethodila im je hrišćanska, koju su Turci pretvorili u džamiju, da bi je, po njihovom izgonu 1687, pravoslavci preinačili za potrebe svog bogosluženja. Ovde su dve godine, od 1716. bile pohranjene mošti cara Uroša V, koje su inoci manastira Jazak, doneli kada je zapretila nova opasnost od Osmanlija. Odlazeći, u znak zahvalnosti su ostavili ikonu Presvete Bogorodice, donetu sa Kosova pri seobi Srba 1690, koja se i danas ovde čuva. Crkvica je 1786. porušena da bi bila podignuta današnja 1790, a vladika bački Jovan Jovanović je osvetio 1796.Toranj je podignut 1820, no pre toga, „akademičeski maler" iz Baje Pavel Đurković je oslikao ikonostas 1809, a drvorezbariju i pozlatu je uradio sugrađanin mu Aleksa Teodorović. „Ikonostas je iznova pozlaćen i ikone na njemu lagirane", 1883. godine.

CRKVA SV. TROJSTVA

CRKVA SV. TROJSTVA
Oci Franjevci 1717. grade i istoimenu crkvicu završavaju 1719. te u njoj uz bogosluženje, vode i matične knjige krštenih, venčanih i umrlih vernika. Temelje današnje crkve postavljaju 1752, čija gradnja traje celu deceniju, a toranj visok 53 m. je postavljen 1768. Kasnije je završena fasada, unutrašnjost 1771. dobija orgulje, propovedaonica je oslikana 1782, a skulptorskim i slikarskim radovima, od 1786. dominira prestona slika sv. Trojstva, ulje na platnu 5,9x3 m. rad Paula Kronovetera. Ispod crkve je kripta u kojoj su do 1782, kada je zazidana, sahranjivani somborski uglednici. Propovedi su na „ilirskom" jeziku do 1760, od tada i na nemačkom, a od 1763. i mađarskom jeziku. Odlukom cara Josipa II jula 1786. Franjevci su iseljeni iz Sombora u Bač i Baju, a crkva je proglašena parohijalnom, kao župna crkva Župe Presvetog trojstva.
Već pomenuta stara crkvica, po završetku gradnje sadanje crkve, je porušena 1765, a na njenom mestu 1779. je iskopan širok i dubok bunar, ciglama ozidane unutrašnjosti, sa lepom nastrešnicom, koja se i danas tu nalazi. Sa desne strane ulaznog portala, kameni krst sa figurama Bogorodice i sv. apostola Ivana (Jovana Bogoslova) iz 1827, je zadužbinski dar Klare Latinović.
Franjevački samostan, čija gradnja je počela 1743, a dovršena 1749. taman da se u njoj obave brojne ceremonijalne radnje kojima je Sombor uveden u red slobodnih i kraljevskih gradova, Poveljom koju je carica Marija Terezija potpisala 17.2.1749, a Somborcima, uz neviđeno slavlje, predata u ovim prostorima 24.4.1749. Time je počela i najznačajnija sedmica u povesnici grada, nastavljena izbornim radnjama za Magistrat, a završena predajom Statuta 28. aprila te godine. Kada je Sombor postao stalno sedište Bačbodroške županije 1786. ovde je zbrinuta njezina administracija, koja 1809. prelazi u tek izgrađenu zgradu Županije. Na zidu južne strane je 1852. Jovan Čokor postavio sunčani sat sa motom: „Ovaj ti je jedan od poslednjih".

Zdanje županije

ZDANJE ŽUPANIJE
Danas sedište uprave Grada i Zapadno-bačkog okruga, ovaj znamen Sombora je izgrađen 1808. za smeštaj administracije Bač-bodroške županije, a sadašnji izgled je dobio 1882. kada su mu dozidani bočni tornjevi i začelje. U Svečanoj sali je slika-monument Ferenca Ajzenhuta „Bitka kod Sente", a u Sali grbova su znamenja plemićkih porodica iz okolnih mesta. Zgrada ima 200 prostorija, dok je u dvorištu, sve do nedavno, bio žbun barskog rastinja kao sećanje na močvarno ostrvo Pandur, na kome je podignuta. Nalazi se u najvećem parku grada zasnovanom s kraja 19. veka kada ovde prestaju sa održavanjem četiri godišnja somborska vašara i redovne stočne pijace - privilegije dobijene Poveljom slobodnog i kraljevskog grada Sombora 1749. godine.
Još:
Slika „Bitka kod Sente", Ferenca Ajzenhuta (Apatin, 1857-Minhen, 1903), je naručena za 1896. čime se Sombor uključio u proslavu Milenijuma od dolaska Mađara na nizije Panona. Veličinom 7x4 m. a sa ramom čak 40 m2, najveće je ulje na platnu, tkanom iz jednog komada, na prostoru negdanje Jugoslavije. Rađena u Minhenu, slika je na ovo mesto postavljena 20.2.1898. Njezin motiv je odredio veliki istorijski značaj istoimene Bitke kod Sente (11.9.1697) između turske i austrijske carevine u čijim redovima je bilo i 500 Somboraca, predvođenih princom Eugenom Savojskim (na belom konju) nakon koje su Osmanlije proterane sa ovih prostora.

Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora, potpisana u Beču od carice Marije Terezije 17.2.1749. deputacijom je dopraćena, a od počasne straže na Dunavu dočekana i u Sombor prosleđena 27. marta, gde su je na ulicama nestrpljivo očekivali građani somborski. Povelju je na svečani način Somborcima uručio kraljevski poverenik grof Stefan Koler 24.4.1749. u prostorijama parohije franjevaca. Povelja je pisana crnim mastilom i zlatom, latinskim jezikom, na 26 strana, odnosno na 14 listova, na posebnoj hartiji u tvrdom povezu, i sadrži 19 članova. Njezin sastavni deo je i pečat-grb u crvenom vosku. Sve to se čuva u srebrnom kovčegu u Istorijskom arhivu Sombora.

Singerova palata

SINGEROVA PALATA
je prozvana po znamenitom fotografu koji je svoju foto radnju u ovo zdanje uselio 30-tih godina minula veka. No, znano je da se on ovim poslom bavio daleko ranije, na razmeđi vekova, jer je 1939. fotoizložbom obeležio 50-tu godišnjicu rada, a zabeleženo je i da se još 1911. preporučuje da u „velikom tiražu" izradi portrete pesnika Laze Kostića, preminulog prethodne godine. Iako je u prizemlju ove impozantne građevine, između dva velika rata, bilo i značajnijih firmi poput trgovine tekstilom „Dajč i Polaček", te u to vreme poznata kafana „Beograd", a nakon Drugog rata „Mala robna kuća" preduzeća „Panonija", ovo zdanje i danas nosi naziv prvobitnog majstora fotografije Singera koji je na njegovom krovu podigao karakterističnu mansardu za razvijanje filmova.

Kronić palata

KRONIĆ PALATA
jedno od najlepših ovdašnjih zdanja, je kao odraz svog bogatstva podigao advokat i zemljoposednik dr Stevan Kronić 1906. Palata i vlasnici će u krem somborskog društva stupiti sledeće godine svadbenim slavljem jedinice Miroslave i karlovačkog barona Vladimira Rajačića, u kome je kum bio pesnik Laza Kostić, stari svat Antonije-Tona Hadžić, predsednik Matice srpske, a činodejstvovao vladika bački Mitrofan. No, to je bio samo idiličan uvod u potonju porodičnu tragediju. Bogatstvo sticano mutnim radnjama, imalo je i takav kraj. Zemlja je prodata za namirenje dugova, a palatu je 1938. otkupio ugledni apotekar i hroničar somborski Đurica Antić, a nakon Drugog rata je poklonio državi.
Još
Bogatstvo dr Kronića, stečeno advokatskim uslugama, ali sve više i trgovinskim spekulacijama kojima je ojadio i ženinu rodbinu, činio je, pored već pomenute palate, i zemljišni posed od skoro 1.000 jutara sa prekrasanim letnjikovcem i bazenom okruženim bogatim arboretumom sadnica iz raznih krajeva sveta. No, časnog izlaza iz te situacije više nije bilo, iako je zet pokušao da izlaz nađe osnivanjem vaspitnog zavoda „Stefaneum" u za to adaptiranoj palati, ali bez uspeha, te očajni roditelji smiraj nađoše na Velikom pravoslavnom groblju.

Brak, s početka naše priče se ubrzo raspao, a ćerka Miroslava, napustivši grad, nakon izbivanja tri decenije, pred kraj života se u njega vratila, noseći u svim prilikama, leti i zimi, žutu bundu, po kojoj su je gradska deca prozvala „Žuta gospoja". Umno poremećena, skončala je u domu za nezbrinuta lica i sahranjena o trošku države. Bio je to tužan epilog priče o somborskoj porodici dr Stevana Kronića, visokih uzleta i tragičnog kraja.

Krečarevićeva palata

KREČAREVIĆEVA PALATA
Ime je dobila po dr Aleksandru Krečareviću, rođenom u Sentandreji 1885. koji je doktorat prava i političkih nauka odbranio u Budimpešti, da bi 1913. došao u Sombor i ovde otvorio advokatsku kancelariju, koju je držao sve do 1958. Kao dobar advokat uživao je poštovanje svojih novih sugrađana, a i dobro je zarađivao te je za života stekao 100 jutara zemlje i dva salaša, čega se javno odrekao 1946. u korist agrarne reforme. Bio je čuven i po mnoštvu hobija: kao kinolog, predan lovac, pecaroš na „terpane" i strastven golubar. Takođe, o svom trošku je iškolovao i dve devojke iz Sentandreje koje su u Somboru završile Učiteljsku školu. Umro je u Somboru 1960. godine.
Još:
Palata je, poput ostalih zdanja na glavnoj ulici, u svom sastavu imala i ugledne prodavnice poput galanterijske radnje Nikole Radojevića sa desetak radnika i „Lagerom" procenjivanom na preko milion tadanjih dinara, koji je i 20 godina bio predsednik „Trgovačkog kola". No, možda je još čuveniji bio njegov prvi komšija Erne Štebler, sajdžija, koji je pored majstorskog umeća bio i vrstan glumac dramske sekcije Mađarskog kasina, odličan pevač opereta i operskih arija, a uz to i vrstan mačevaoc koji je svoje znanje, kao trener, prenosio i mladima. Međutim, u tome okruženju je još od 1856 bila i drvostrugarska radnja Erlihovih, čiji je vlasnik Jožef, bio član Gradskog simfonijskog orkestra, a uz to se godinama dopisivao sa čuvenim dr Albertom Švajcerom, koji je decenijama u Africi lečio leprozne bolesnike.

Grašalkovićeva palata

GRAŠALKOVIĆEVA PALATA
je kamen temeljac dobila 24.7.1750. a ime po grofu Antonu Grašalkoviću (1693-1771), upravniku kraljevskih komorskih dobara, vlastelinu Baje i za dugo najznačajnijem visokom carskom činovniku Sombora koji je priveo kraju gradnju ovog zdanja 1763. davši mu današnji izgled i tadanju funkciju administrativnog centra planskog naseljavanja podunavskih Švaba na ove prostore i njihovog prolaznog karantina od druge polovine 18. veka. Anton Grašalković potiče porodice seoskih nadničara, koji će svojim sposobnostima i izuzetnim intelektom, pored već narečene funkcije, postati i predsednik kraljevskih dobara, tajni dvorski savetnik i čuvar krune, a uz sve to je dobio i naslednu plemićku titulu „grof od Đorakija". U Somboru je podigao i pivaru, koja je odavno prestala sa radom i čija je zgrada porušena.

Kuća Joce Laloševića

Kuću advokata dr Jovana-Joce Laloševića

u kojoj je 1819. otvorena druga somborska apoteka „Kod sv. Trojstva",  advokat je 1916. kupio za svoj porodični dom. Od tada je ovo i mesto dogovora srpskih prvaka o važnim nacionalnim, kulturnim i političkim pitanjima. Odavde je 03.11.1918. održan skup na kome je doneta osluka  o formiranju Mesnog narodnog veća Srba i Bunjevaca, što je i učinjeno dva dana kasnije na zboru u Gradskoj kući, sa prvim predsednikom dr Jovanom Laloševićem, koje je odigralo značajnu ulogu u dočeku srpske vojske nakon rata. Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918. izabran je i za prvog predsednika Narodne uprave za Vojvodinu.  

Dr Jovan-Joca Lalošević rođen u Somboru 1870, prava je doktorirao u Pešti 1896, i sve do smrti se u rodnom mestu bavio advokaturom. Uporedo sa tim, aktivan je na političkom i muzičkom polju, posebno u domenu horskog pevanja. Kao jedan od osnivača (1892) i prvi horovođa Srpskog građanskog pevačkog društva (kasnije zanatlijskog), 1908. je organizovao gostovanje Beogradskog pevačkog društva „Stanković", kome je 1910. uzvratio posetu na pevačkoj utakmici horskih družina, gde su Somborci osvojili prvo mesti i orden sv. Save koji su, posebnim ukazom cara Franje Josipa, imali pravo da nose na svojoj zastavi. Iste godine organizovao je i umetničku izložbu „Lada" u Somboru, kao značajan umetnički i nacionalni događaj toga vremena. Neposredno pred rat, jedan je od branilaca bačkih Rusina u procesu u Maramoš-sigetu, zbog čega je, izbijanjem rata, bio određen za taoca i optuživan za veleizdaju. Nakon rata biran je i za poslanika Narodne skupštine u Beogradu, ali uvođenjem šestojanuarske diktature, razočaran, povukao se iz političkog života. Umro je i sahranjen u Somboru 1935. godine.

Gradska biblioteka

GRADSKA BIBLIOTEKA

Somborska štedionica osnovana 1868. je za svoje potrebe izgradila ovu zgradu 1874. No, da „život piše romane", ona je u Somboru ponajbolji dokaz. Naime, od njezina osnivanja, glavni knjigovođa Štedionice je bio Karlo Bijelicki, čovek koji je još 1859. osnovao Gradsku biblioteku unevši u nju i svojih 10.000 knjiga da bi do smrti 1878. sve poslove u njoj, od kupovine, izdavanja knjiga, prepiske, iznalaženja sredstava za uvećanje knjižnog fonda i članstva, sam vodio. Biblioteka će, od osnivanja, u gradu promeniti mnoštvo staništa, od kojih neka nisu ni zabeležena. No, slučaj je hteo da se njegovo životno delo konačno, pedesetih godina minula veka, skrasilo u zdanju u kome je njezin osnivač bio prvi knjigovođa.

Danas Biblioteka, u gradu i naseljenim mestima, zbrinjava knjižni fond od preko 350.000 knjiga (4 po stanovniku) najviše na srpskom i mađarskom, i na drugim jezicima, a mnoge su i od izuzetnog značaja. No, Somborci posebno vole da se pohvale sa oko 5.000 knjiga svoga „Zavičajnog odeljenja", časopisom „Dometi" od 1974. i svojom veoma izdavačkom delatnošću ove kuće, poput edicije „Golub" koji objavljuje dela zavičajnih autora, dok iz brojnih književnih manifestacija, kao što su „Veljkovi dani", takođe, izrastaju književne edicije. 

Matično zvanje

MATIČNO ZVANJE

jedno od najdominantnijih zdanja u Somboru, vremenom je bilo u vlasništvu najviđenijih građana, te se stoga ponekad naziva i „Semzina kuća" jer ju je, navodno, podigao Ištvan Semze. Međutim, drugi izvori tvrde da je pripadalo advokatu, varoškom gazdi i odborniku grada Veselinović Teodoru, što je i moguće, ali je u tom slučaju to morala biti prethodeća mu zgrada. Ali, ono se pamti i po svatovima održanim 1870. kada je Julijana Palanački prvi put videla Lazu Kostića, kuma u njima, i zarekla se da će se udati za Lazu ili završiti u manastiru. Zavet je ispunila 1895. kada je 22. septembra sa njim stala pred oltar Crkve sv. Đorđa...No, poseban značaj je ono dobilo nakon Drugog svetskog rata kada je tu smešteno Matično zvanje, čemu i danas služi.